कोशी प्रदेशमा विविधताको एकता: धार्मिक सद्भावनाको जीवन्त कथा

बिहानै देखि नै विराटनगरको मुख्य सडकमा भीड जम्न थालेको छ। आजको दिन फरक छ –
श्रीकृष्ण रथयात्राको दिन। हरे कृष्ण हरे रामको मधुर ध्वनि हावामा गुन्जिरहेको छ। हजारौं भक्तजनको आँखामा भक्तिको चमक छ।

तर यहाँको दृश्यले मनलाई छुन्छ। रथयात्राका श्रद्धालुहरूलाई पानी र जुस वितरण गरिरहेका छन् मुस्लिम समुदायका युवाहरू। तिनीहरूको अनुहारमा खुशीको मुस्कान छ।

“यो हाम्रो परम्परा हो,” भन्छन् विराटनगर वडा नम्बर १५ का मोहम्मद मुमताज। उनले आफ्ना साथीहरूसँग मिलेर एउटा पानी वितरण काउन्टर खडा गरेका छन्। “हिन्दू भाइहरूको खुशीमा हामी खुशी हुन्छौं। उनीहरूको पूजा हाम्रो पूजा जस्तै पवित्र छ।”

यो दृश्य केवल कोशी प्रदेशमा मात्र देख्न सकिने अनुपम उदाहरण हो। यहाँ धर्मका भिन्नताहरू मानवीय एकताअगाडि नत मस्तक छन्।

चतराको औलियाबाबा: दुई धर्मको साझा आस्थाभूमि

सुनसरीको चतरामा अवस्थित औलियाबाबाको स्थान कोशी प्रदेशको धार्मिक सद्भावनाको अर्को जीवन्त प्रमाण हो। यहाँ हिन्दू समुदायले एक सन्तको रूपमा पूजा गर्छ भने मुस्लिम समुदायले एक पवित्र व्यक्तित्वको रूपमा मान्छ।

वर्षैभरि दुवै समुदायका श्रद्धालुहरू यहाँ आएर मनोकामना पूरा गर्छन्। बिहीबार र शुक्रबार यहाँ विशेष भीड लाग्छ।

स्थानीय बासिन्दा राम नारायण यादव भन्छन्, “यहाँ कसैले कसैलाई फरक नजरले हेर्दैन। सबैको आस्था एउटै छ – शान्ति र समृद्धिको लागि।”

हलेसी महादेव: पूर्वको पशुपति

खोटाङको हलेसी महादेव मन्दिरलाई ‘पूर्वको पशुपतिनाथ’ भनिन्छ। यहाँ हिन्दू र बौद्ध दुवै समुदायले बराबर श्रद्धा राख्छन्। शिवको त्रिशूलको पूजा गर्ने हिन्दूहरू र बुद्धको शिक्षामा विश्वास राख्ने बौद्धहरू यहाँ एकै मन्दिर परिसरमा पूजाआजा गर्छन्।

स्थानीय बौद्ध लामा तेन्जिङ भन्छन्, “धर्म अलग होला, तर मन एउटै छ। हामी सबै शान्ति खोज्छौं।”

छिन्ताङ भगवती: किराँत र हिन्दू एकताको प्रतीक

धनकुटाको छिन्ताङ भगवतीलाई किराँत समुदायको देवी भनिएपनि यहाँ हिन्दुहरूले पनि उत्तिकै आस्था राख्छन्। दशैंको समयमा यहाँ सबै जातजातिका मानिसहरूको भीड लाग्छ।

प्रदेश सरकारका ठोस प्रयासहरू

कोशी प्रदेश सरकारले धार्मिक सद्भावना प्रवर्धनका लागि व्यापक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ। पर्यटन वन तथा वातावरण मन्त्रालयका उप सचिव गुरु प्रसाद दहालले बताएअनुसार:

“पर्यटन प्रवर्धनले नै संस्कृति जोगाउन, विविधतामा एकतालाई जोडिराख्न मुख्य भूमिका खेल्छ। त्यसैले हामीले यस दिशामा व्यापक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेका छौं।”

प्रदेश सरकारका मुख्य कार्यक्रमहरू:

पूर्वाधार विकास: गत वर्ष ४५ वटा धार्मिक स्थलहरूमा पूर्वाधार विकासका कार्यक्रमहरू सञ्चालन भएका छन्। यी सबै स्थलहरूमा सबै धर्मका मानिसहरूको समान पहुँच राखिएको छ।

धार्मिक पर्यटन प्रवर्धन: विभिन्न धार्मिक स्थलहरूको सडक, पानी, बत्ती र सञ्चार सुविधा विस्तार गरिएको छ।

सांस्कृतिक महोत्सवहरू: विभिन्न समुदायका चाडपर्वहरूको संयुक्त आयोजनालाई प्रदेश सरकारले सहयोग गरिरहेको छ।

अन्तरसमुदायिक कार्यक्रमहरू: धार्मिक सद्भावना कार्यक्रमहरूलाई सरकारी स्तरबाट नियमित सहयोग प्रदान गरिएको छ।

प्रदेश सरकारले बि.सं. २०८२ लाई ‘कोशी प्रदेश पर्यटन वर्ष’ का रूपमा मनाउने निर्णय गरेको छ। यसका मुख्य उद्देश्य धार्मिक र सांस्कृतिक पर्यटनको प्रवर्धन गर्नु रहेको छ।

समुदायिक नेताहरूको आवाज

पहाडी समुदायको दृष्टिकोण
किरात याक्खा छुम्माका अध्यक्ष प्रेम देवान भन्छन्: “हाम्रो पहाडी संस्कृतिमा ‘अतिथि देवो भव’ को भावना छ। यहाँ कुनै धर्म, जात वा भाषाका आधारमा भेदभाव हुँदैन। यही हाम्रो पहिचान हो।”

मधेसी समुदायको मत
स्थानीय राजनीतिक नेता राकेश रोशन यादव बताउँछन्: “तराईमा बसोबास गर्दा हामीले सिकेका छौं कि धर्म व्यक्तिगत विषय हो। समुदायिक सद्भावना भनेको सबैको आस्थालाई सम्मान गर्नु हो। यहाँका मुस्लिम भाइहरूले छठमा हाम्रो साथ दिन्छन्, हामी तिनीहरूको ईदमा खुशी मनाउँछौं।”

दलित समुदायको अनुभव
मुक्ति समाज नेपाल, मोरङ्ग जिल्ला अध्यक्ष किशोर विश्वकर्मा भन्छन्: “पहिले जातीय छुवाछुतको समस्या थियो। तर अहिले कोशी प्रदेशमा यस्तो भेदभाव निकै कम भएको छ। धार्मिक स्थलहरूमा सबैको समान पहुँच छ। यो सकारात्मक परिवर्तन हो।”

विज्ञको विश्लेषण: एकताको जरा कहाँ छ?

वैज्ञानिक डा. दिलीप अधिकारीले कोशी प्रदेशको यो विशेषताको कारण बारे भन्छन्:

“कोशी प्रदेशमा धार्मिक र सांस्कृतिक एकताका मुख्य कारणहरू छन्। पहिलो, यहाँको भौगोलिक विविधताले विभिन्न समुदायहरूलाई एक अर्कासँग अन्तरक्रिया गर्न बाध्य बनाएको छ। दोस्रो, व्यापारिक गतिविधिले आर्थिक सहयोगको वातावरण सिर्जना गरेको छ। तेस्रो, शिक्षाको विकासले समाजमा वैज्ञानिक सोच विकास गरेको छ।”

उनका अनुसार, “सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा भनेको यहाँका मानिसहरूले ‘मानवीयता’ लाई धर्मभन्दा माथि राखेका छन्। धर्म त पूजाको माध्यम हो, मानिसलाई बाँड्ने साधन होइन।”

पहिचानको बहस: कोशी प्रदेशमा नाम र सम्मानको मुद्दा

कोशी प्रदेश, जहाँ अनेक जातजाति र भाषिक समुदाय बसोबास गर्छन्, त्यही विविधताबीच एउटा गहिरो आवाज उठिरहेको छ — पहिचानवादी आन्दोलनको।
२०७९ मा “कोशी प्रदेश” नामकरण भएपछि लिम्बु, राई, याक्खा, थारू, माघर लगायतका आदिवासी तथा थलो आधारित समुदायहरूले असहमति जनाए। उनीहरूको माग थियो:

“हाम्रो संस्कृति झल्किने, हाम्रो माटोसँग मेल खाने नाम चाहिन्छ।”

पहिचानवादीहरूलाई बुझ्ने दृष्टिकोण

सांस्कृतिक पहरेदार: आफ्नो भाषा, धर्म र परम्परा जोगाउनका लागि सक्रिय।
लोकतान्त्रिक अभ्यासकर्ता: शान्तिपूर्ण विरोधमार्फत संविधानले दिएको अधिकार प्रयोग गर्दै आवाज उठाउँदै।
समावेशी समाजका समर्थक: विभाजन होइन, समान प्रतिनिधित्व र सम्मानको माग गरेको भन्छन्।

आंकडाले बोल्छ सत्य

कोशी प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयका तथ्यांक अनुसार:
– प्रदेशमा ८५ वटा धार्मिक स्थलहरू छन्
– यी मध्ये ६२% स्थलमा एकभन्दा बढी धर्मका मानिसहरू आस्था राख्छन्
– गत वर्ष ४५ वटा अन्तरधार्मिक सद्भावना कार्यक्रमहरू आयोजना भएका छन्
– धार्मिक हिंसाका घटनाहरू पछिल्लो ५ वर्षमा निकै कम भएका छन्

भविष्यका चुनौती र अवसरहरू

चुनौतीहरू:
युवाहरूमा धार्मिक चेतनाको कमी, सामाजिक सञ्जालमार्फत आउने नकारात्मक प्रभावहरू, र केही समुदायमा बढ्दो आर्थिक असमानताले सामाजिक तनावको सम्भावना।

अवसरहरू:
धार्मिक पर्यटनको ठूलो सम्भावना, स्थानीय कला र संस्कृतिको राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजार, र धार्मिक अध्ययनको लागि विशेष संस्थान स्थापनाको सम्भावना।

एकतालाई अझ बलियो बनाउने उपायहरू

प्रदेश सरकारले धार्मिक शिक्षा नीति निर्माण, अन्तरधार्मिक संवाद केन्द्र स्थापना, सांस्कृतिक अनुदान कार्यक्रम र मिडिया नियमनका क्षेत्रमा थप काम गर्नुपर्ने देखिन्छ।

समाजिक स्तरमा पारिवारिक शिक्षा, युवा संगठनहरूको गठन, सामुदायिक कार्यक्रमहरू र स्वयंसेवी संस्थाहरूको सक्रियताले यो एकतालाई थप बलियो बनाउन सक्छ।

निष्कर्ष: एकताको यो धागो सधैं बाँधिराखौं

कोशी प्रदेशको यो धार्मिक सद्भावना र सांस्कृतिक एकता कुनै संयोगले आएको होइन। यो शताब्दीयौंको साझा जीवनयापन, आपसी सहयोग र मानवीय मूल्यहरूको परिणाम हो।

आजको संसारमा जब धर्मका नाममा हिंसा र विभाजन बढिरहेको छ, कोशी प्रदेशको यो उदाहरण विश्वका लागि प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्छ।

जब विराटनगरको मुस्लिम युवाले हिन्दू रथयात्रीलाई पानी खुवाउँछ, जब चतराको औलियाबाबामा हिन्दू र मुस्लिम सँगै पूजा गर्छन्, जब हलेसी महादेवमा हिन्दू र बौद्ध एकै मन्दिरमा आस्था राख्छन् – यी सबै दृश्यहरूले प्रमाणित गर्छ कि धर्म विभाजनको साधन होइन, मिलनको माध्यम हो।

यो एकताको धागो सधैं बाँधिराखोस्। यही हाम्रो संस्कार हो, यही हाम्रो संस्कृति हो, र यही हाम्रो गर्वको विषय हो।

“जहाँ मन छ शुद्ध, त्यहाँ धर्म छ सच्चा। कोशी प्रदेशको यो एकता नेपालकै गौरव हो।”